Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Geneza „Faraona”

Decyzję o napisaniu „Faraona” Prus musiał podjąć tuż po zakończeniu, lub nawet w trakcie pisania „Emancypantek”. Wyjątkowość powieści wyraża się między innymi w tym, że materiały do niej Prus prawdopodobnie zgromadził wcześniej, powieść przecież ukazała się jako całość, a nie w odcinakach, jak było w przypadku innych utworów. Przyjmuje się na podstawie korespondencji z Oktawią Żeromską, że prace nad „Faraonem” pisarz rozpoczął w 1894 roku. W liście (z tego właśnie roku) można przeczytać wzmiankę o „większej robocie” która przenosi pisarza w inny świat. Data na ostatniej stronicy autografu świadczy o tym, że definitywne zakończenie powieści miało miejsce drugiego maja 1895 roku. W październiku zaś „Faraon” zaczął się ukazywać w „Tygodniku Ilustrowanym”.

Karel Krejci tak pisał o „Faraonie”:
„Bolesław Prus miał wybitne zdolności do stworzenia powieści przygodowej i fantastycznej, których nie mógł dobrze wykorzystać w swych pismach realnej współczesności. Teraz nadarzyła mu się doskonała okazja, aby szeroko rozwinąć sensacyjną akcję, pełną niespodziewanych zwrotów i powikłań, do której zdołał oryginalnie włączyć wypróbowane przez tradycje środki gatunku literackiego, jak romantykę tajnych związków, podziemnego labiryntu, sobowtóra, zagadek zgoła detektywistycznych, egzotycznej erotyki. Niezwykłe bogactwo wyraziście rysowanych postaci, silnie osadzonych w fabule, jasno rozdzielone typy kilku różnych narodowości, różnych klas i warstw społecznych, ukazane na tle malowniczego opisu starego Egiptu, jego życia i zwyczajów – dostarczają czytelnikowi wstrząsającego widowiska, którego w niczym nie zakłóca tendencyjne nastawienie powieści wobec problemów epoki, w jakiej żył autor”.


Ideowe i artystyczne przyczyny napisania powieści historycznej


Prus był przeciwnikiem pisania powieści historycznych, uważał bowiem, że są zupełnie niewłaściwe dla pozytywizmu. Pomijały bowiem, zdaniem pisarza, wiedzę o życiu współczesnym. Dlatego tym większe zdziwienie budzi fakt, że sam zdecydował się na taką powieść. Jeśli przypomnimy sobie trylogie Sienkiewicza jasne się staje, że „Faraon” w niczym nie przypomina tych utworów pisanych „ku pokrzepieniu serc”. Prus przenosi czytelnika w przeszłość w zupełnie innym celu, otóż jest on przekonany, że pisząc powieść podobną do poprzednich („Lalka”, „Placówka”, „Emancypantki”) nie będzie mógł w pełni pokazać idei, które są jego zdaniem kluczowe dla życia człowieka.

Prus uważa, że wartość dzieła musi być oceniana właśnie pod względem zawartości idei dotyczących życia człowieka. Tematyka historyczna sensu stricte nie była sprawą pierwszorzędną, nie chodziło przecież o stworzenie dzieła realistycznego, lecz o urzeczywistnienie idei, czy też autorytetów, jakie przyświecały pisarzowi.

• Pierwszym kluczowym zagadnieniem jest nauka. Zdaniem Prusa społeczeństwo polskie nie doceniało jej roli w życiu. W odróżnieniu od zachodnich krajów polski uczony był swoistym indywiduum, traktowanym przez ogół niezbyt poważnie. Samo społeczeństwo nie interesowało się nowymi badaniami czy odkryciami. Nauka jest dla Prusa niezwykle istotna, widać to w jego twórczości. Rzecz jasna kwestia ta jest poruszana nie tylko w „Faraonie”, lecz chociażby w „Lalce” czy „Kronikach”.

• Kolejnym zagadnieniem, o którym nie mógł z przyczyn naturalnych pisać była państwowość szeroko rozumiana. Wynikało to z bardzo oczywistego faktu, społeczeństwo polskie, po przebytych wydarzeniach (minione powstania) znajdowało się w niepewnej sytuacji, nie wykształciły się konkretne organy kierujące państwem.

• Prus wierzył początkowo, że rząd może być zastąpiony przez społeczeństwo. Szybko się jednak przekonał, że sąd opinii publicznej nie kryje w sobie mądrości. Prus dochodzi do przekonania, że społeczeństwo musi współdziałać z państwem. „Dawniej Prus koniecznie chciał odwrócić uwagę społeczeństwa od politykowania i skierować do <>, teraz zaczął namawiać do pracy w dziedzinie polityki nawet w niewoli”

• Trzecim autorytetem był system moralny. I nie chodzi tu o indywidualność konkretnej jednostki, lecz o wymiar ogólnoludzki.

Bardzo ważnym pojęciem dla Prusa było pojęcie „ideału”. Oznacza on, według terminologii pisarza, nasze pojęcia o rzeczach, które nie istnieją, ale których pragniemy. Szczególnym jego rodzajem jest „ideał życiowy”, który daje się urzeczywistnić. Istnieją trzy podstawowe ideały, do których da się sprowadzić wszystkie pozostałe, a mianowicie:

• Ideał doskonałości
• Ideał szczęścia
• Ideał użyteczności

Nie są to jakieś abstrakty, lecz konstytuanty rzeczywistości, które nie tworzy, lecz wydobywa pisarz. Ich oczywistość jest bezsprzeczna stąd brak ich definicji. Ze względu na ich powiązanie z rzeczywistością, są one swoistymi drogowskazami, których powinien, w swoim życiu, przestrzegać człowiek.

„Przede wszystkim bądź użytecznym, później staraj się być doskonałym, a dopiero na końcu – dbaj o własne szczęście” - tak pisze w „Najogólniejszych ideałach życiowych” swym dziele programowym. Utylitaryzm w rozumieniu Prusa jest dość szczególny, głównie dlatego, że nie chodzi w nim o uzyskanie szczęścia przez konkretna jednostkę. Użyteczność dotyczy a może bardzie adekwatnym jest sformułowanie ogarnia zarówno społeczeństwo i całą naturę.

W ten sposób powstaje swoisty system moralny, w którym nieodzowny element stanowi konflikt jednostki ze społeczeństwem. Człowiek bowiem jako indywiduum zawsze dążyć będzie do szczęścia, społeczeństwo będzie mu te dążenia ograniczać. Co ciekawe Prus uważa, że taki konflikt w odniesieniu do jednostek przeciętnych kończy się zwycięstwem ogółu i ze jest to jak najbardziej pozytywne rozwiązanie. Jeśli zaś chodzi o jednostki wybitne to sprawa wygląda zgoła odmiennie. Takie indywidua zazwyczaj wyprzedzają swoje czasy, tym samym są ponad społeczeństwem, rodzi się konflikt, który nabiera znamion tragedii. Tak jest w „Faraonie”

Studia Prusa nad Egiptem


Wiedza Prusa na temat Egiptu oparta była jedynie o lekturę książek dotyczących owego pięknego zakątka świata. Szczególne znaczenie miały teksty francuskiego uczonego Gastona Maspero oraz polskiego badacza Ignacego Żagiella, Prus bez wątpienia znał również niezbyt dobre artystycznie utwory Niemca Ebersa. Znajomość dzieł przytoczonych autorów była wystarczająca głównie dlatego, że Prusowi nie chodziło przecież o przedstawienie ścisłych faktów związanych z Egiptem, lecz o ujawnienie pewnych idei, które dzięki tak specyficznemu przeniesieniu było możliwe.

Szczególne znaczenie wywarły na Prusie dzieła Żagiella, który był zafascynowany cywilizacją egipską. Za nim Prus uznaje to miejsce za kolebkę nauki, sztuki, kultury, filozofii, a nawet religii, i to religii monoteistycznej. Od niego przejmuje także historię polityczną. Równie mocno akcentuje konflikt między kapłaństwem a faraonami. Rzecz jasna „Faraon” nie jest wiernym przekazem historycznych danych, mimo pewnej adekwatności w przedstawieniu realnie żyjących postaci (Ramzes XI, Ramzes XII, Herhor), są też postaci, których istnienie jest negowane przez większość badaczy (Ramzes XIII) jak również występuje wiele postaci fikcyjnych. Charakterystyczne jest również wykorzystywanie przez Prusa tekstów egipskich, które zazwyczaj w dosłownym ich brzmieniu przepisywał od Żagiella czy Masona, co często jest wysuwane jako zarzut wobec wartości „Faraona”

Kryzys państwa egipskiego


Jak już zostało powiedziane Prus pokazuje Egipt w momencie nie jego świetności, lecz upadku. Upada dwudziesta dynastia faraonów, a zwycięstwo zyskuje kasta kapłańska. W tekście narrator wskazuje nam na następujące przyczyny zaistniałego stanu rzeczy:

• Wyniszczenie kraju spowodowane wojnami
• Niejednolitość etniczna państwa
• Narastająca walka o władzę pomiędzy faraonem i kapłanami
• Wyzysk i ciężka sytuacja materialna ludu.
• Rosnąca potęga Fenicjan

Chłopi – dla Prusa kwestia chłopska zawsze miała szczególne znaczenie. Wyraz swego zainteresowania tym problemem dał również w „Faraonie”. Lud przedstawiony jest jako warstwa niewykształcona, zacofana oraz wyzyskiwana. To na niej właśnie ciąży obowiązek utrzymania klasy rządzącej. Sami cierpią niedolę i głód, by zaspokoić potrzeby władzy. W tekście dowodów ciemiężenia chłopów jest bardzo wiele. Wystarczy wspomnieć chociażby chłopa pracującego dziesięć lat przy kopaniu kanału. Obiecano mu wolność, a jedyne, co go spotkało to śmierć (popełnił samobójstwo, gdyż kanał zakopano pozbawiając go tym samym sensu życia). Innym przykładem jest chociażby opis katowania chłopów podczas ściągania z nich podatków w posiadłościach dzierżawionych przez Dragona. Z tym obrazem kontrastuje sposób życia elity rządzącej. Faraonowie i kapłani otoczeni są przepychem, czego nie kryją.

Istotnym elementem jest wspomniana wzrastające znaczenie Fenicjan. Dzięki pożyczkom, których udzielają na dogodnych dla siebie warunkach, zdobywają ziemię egipska, a co więcej gnębią okrutnie tych, którzy są ich dłużnikami. Lichwiarstwo jest głównym zajęciem tej nacji. Warto wspomnieć, że ich przedstawiciele – Dragon, Hirama czy Rabsun, zaczynają wywierać wpływ na politykę zagraniczna państwa egipskiego.

Bibliografia


1. Z. Szwykowski, Twórczość Bolesława Prusa, Warszawa 1972
2. E. Pieścikowski, Bolesław Prus, Poznań 1997
3. L. Winiarski, Literatura polska, Bolesław Prus: „Faraon” w: Prus, z dziejów recepcji twórczości, oprac: E. Pieścikowski, Warszawa 1988
4. P. Chmielowski, Bolesław Prus o Egipcie, w: Prus, z dziejów recepcji twórczości, oprac: E. Pieścikowski, Warszawa 1988
5. I. Matuszewski, Zwrot w twórczości Prusa („Faraon”), w: Prus, z dziejów recepcji twórczości, oprac: E. Pieścikowski, Warszawa 1988
6. Karel Krejci, Przedmowa do „Faraona”, w: Prus, z dziejów recepcji twórczości, oprac: E. Pieścikowski, Warszawa 1988



Mapa serwisu: